Đơn công nhận Sáng kiến Một số giải pháp phát huy năng lực đọc hiểu văn bản truyện cho học sinh Lớp 10 (Chương trình GDPT 2018)

Nội dung tài liệu: Đơn công nhận Sáng kiến Một số giải pháp phát huy năng lực đọc hiểu văn bản truyện cho học sinh Lớp 10 (Chương trình GDPT 2018)

1. thành và nâng cao ở học sinh năng lực đọc hiểu văn bản nói chung và văn bản truyện nói riêng. Tuy từ trước đến nay, việc dạy học đọc hiểu văn bản trong nhà trường từ phía người dạy lẫn người học đều có những mặt tích cực. Nhưng, bên cạnh đó vẫn còn tồn tại nhiều bất cập khác. Dễ thấy nhất là về phía người học vẫn còn tình trạng học thụ động, thiếu sáng tạo vì hoàn toàn mất năng lực đọc hiểu văn bản văn học. Hoặc là các em không biết tự học vì mất kiến thức căn bản của bộ môn, hay là học tập thiếu sự tương tác giữa thầy và trò, giữa trò và trò dẫn đến học sinh bị hạn chế các kỹ năng đọc hiểu cần thiết. Trong chương trình Ngữ văn lớp 10, học sinh được tiếp cận thể loại truyện với các tiểu loại khác nhau như: Thần thoại, truyện ngắn, tiểu thuyết cùng nhiều văn bản truyện hấp dẫn, lí thú mang tính giáo dục cao. Để phát triển được năng lực đọc hiểu văn bản truyện cho HS, giáo viên cần vận dụng linh hoạt, khéo léo, hợp lí các phương pháp, kĩ thuật dạy học phù hợp. Từ thực tế trên, chúng tôi đã lựa chọn đề tài: “Một số giải pháp phát huy năng lực đọc hiểu văn bản truyện cho học sinh lớp 10” (Chương trình GDPT 2018). 2. Giải pháp cũ thường làm 2.1. Bản chất của giải pháp cũ - Trước đây, khi đọc hiểu văn bản truyện, đôi khi chúng ta chỉ tìm hiểu khái quát đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm. Vì vậy, những lớp trầm tích ý nghĩa và nhiều phương diện nghệ thuật của tác phẩm chưa được phát lộ. Khi hướng dẫn HS ôn luyện tác phẩm tự sự mới chủ yếu đi sâu tìm hiểu nhân vật, tình huống truyện, kết cấu, giọng điệu trần thuật, ngôn ngữ xuyên suốt toàn bộ tác phẩm mà chưa chú ý đến đoạn văn nhỏ, lát cắt của tác phẩm.. Qua thực tế giảng dạỵ và chấm bài , chúng tôi thấy một nhược điểm phổ biến là việc đọc của học sinh thường khá hời hợt, rơi vào cảm nhận chung chung, xa rời văn bản và dễ bỏ qua những chi tiết đặc sắc của tác phẩm. Người đọc chưa thực sự có sự hòa mình trong tác phẩm , chưa rung động với tác phẩm, nên chưa thể thưởng thức hết cái hay cái đẹp, tài nghệ của người cầm bút. Đây là nguyên 3
2. nhân dẫn đến các bài văn của học sinh khi viết về tác phẩm hoặc đoạn trích văn xuôi khá mờ nhạt, không có điểm nhấn. Đặc biệt trong xu hướng đổi mới kiểm tra đánh giá hiện nay, đề thi về văn bnar truyện thường là một văn bản mới, học sinh chưa được học, chưa được đọc trước , nếu không dạy cho học sinh cách đọc, học sinh không thể tạo lập một văn bản đáp ứng đủ các yêu cầu cơ bản của đề kiểm tra. - Trước đây khi giảng dạy , giáo viên chưa chú ý nhiều đến kĩ năng đọc theo đặc trưng thể loại chủ yếu phần đọc, tóm tắt văn bản giao cho học sinh thực hiện tại nhà, một số học sinh lười đọc sao chép thụ động một số văn bnar tom stawts trên các trang mạng sau đó trình bày lại như một con vẹt biết nói. - Với việc giảng dạy đọc hiểu một cách chung chung về văn bản văn xuôi dẫn đến hiện tượng học sinh học máy móc rồi áp dụng vào bài viết, hoặc học thuộc lòng rồi viết lại dẫn đến có nhiều bài thi na ná giống nhau. Điều đó đã hạn chế rất nhiều khả năng chủ động, tích cực trong việc phát huy năng lực của học sinh. 2.2. Hạn chế của giải pháp cũ - Giải pháp cũ không còn phù hợp với yêu cầu đổi mới trong giảng dạy bộ môn ngữ văn nhằm phát huy tích cực,chủ động, sáng tạo của học sinh, hạn chế rất nhiều các năng lực Nghe - Nói- Đọc- Viết... Theo phương pháp cũ, học sinh đọc và ghi nhớ kiến thức một cách thụ động, hời hợt , chung chung sau đó áp dụng một cách máy móc vào bài viết dẫn đến việc khó phân biệt được năng lực thực sự của học sinh. - Học sinh ít hứng thú và không nhiều sự quan tâm tới môn học đặc biệt là với những tác phẩm văn xuôi thường có dung lượng dài hơn so với văn bản thơ. Việc đọc hiểu tác phẩm văn xuôi hời hợt chưa phản ánh đúng bản chất của tiếp nhận văn học: Một hoạt động tích cực của cảm giác, tâm trí người đọc nhằm biến văn bản thành thế giới nghệ thuật trong tâm trí mình. 3. Giải pháp mới 3.1 Bản chất của giải pháp mới. 4
3. - Chú trọng đến việc dạy học sinh một số phương pháp về đọc hiểu văn bản truyện trong chương trình ngữ văn lớp 10 hướng tới các vấn đề cụ thể sau: - Đọc hiểu để có được những ấn tượng chung về văn bản; nhận biết được các chi tiết tiêu biểu, đề tài câu chuyện, nhân vật trong tính chỉnh thể tác phẩm. - Nhận biết được chủ đề của văn bản. - Nhận biết được tình cảm, cảm xúc của người viết thể hiện qua ngôn ngữ văn bản. - Tóm tắt được văn bản một cách ngắn gọn, sâu sắc. - Nhận biết được một số yếu tố của truyện như: cốt truyện, nhân vật, lời người kể chuyện và lời nhân vật. - Nhận biết và hiểu được đặc điểm nhân vật thể hiện qua hình dáng, cử chỉ, hành động, ngôn ngữ, ý nghĩ của nhân vật. - Nhận biết được người kể chuyện ngôi thứ nhất và người kể chuyện ngôi thứ ba. - Nhận biết được điểm giống nhau, khác nhau giữa các nhân vật trong văn bản. - Rút ra được bài học về cách nghĩ, cách ứng xử của cá nhân do văn bản đã đọc gợi ra. 3.2. Tính mới, sáng tạo của giải pháp - Đối với học sinh + Tạo hứng thú và tư duy khoa học trong quá trình đọc hiểu văn bản truyện, tiếp nhận tác phẩm, đoạn trích văn xuôi. + Thông qua các yếu tố mang tính đặc trưng của thể loại truyện thể hiện học sinh có thể cảm thụ tác phẩm một cách sâu sắc, toàn diện, nhiều chiều. Học sinh trở thành chủ thể đồng sáng tạo với tác giả. + Phát huy khả năng tư duy logic, làm việc nhóm, khả năng sáng tạo, tự tin khi đứng trước những tác phẩm khó, đề bài khó trong chương trình. - Đối với giáo viên 5
4. + Giáo viên thay đổi được cách dạy học theo lối truyền thụ, áp đặt một chiều, ghi nhớ kiến thức một cách máy móc, tránh được tình trạng “nhồi nhét” kiến thức. + Giáo viên hoàn toàn có thể chủ động trong việc phân chia nội dung cụ thể cho từng tiết học tùy theo yêu cầu cần đạt và phù hợp với đối tượng học sinh từng + Giáo viên tập trung dạy cho học sinh cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ hội để người học tự cập nhật thông tin, đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực. + Hình thành phẩm chất tốt, bồi dưỡng năng khiếu cho học trò. + Thông qua phần đọc nhiểu văn bản vận dụng kiến thức đã học tạo ra sản phẩm là bài viết có chất lượng, đáp ứng được yêu cầu đổi mới trong thi cử của chương trình ngữ văn lớp 10. - Bảng so sánh để thấy được tính mới giữa dạy đọc truyền thống và dạy đọc phát triển năng lực. Dạy đọc truyền thống Dạy đọc phát triển năng lực HS nhớ, hiểu thông tin của Mục tiêu Phát triển năng lực đọc văn bản Kết hợp dạy đọc - viết- nghe - nói Diễn giảng, giảng bình, vấn Thảo luận tương tác giữa HS- Phương pháp đáp GV, GV- HS về văn bản, về những vấn đề của cuộc sống do văn bản gợi lên. Thụ động tiếp thu ý nghĩa Chủ động tham gia vào tiến trình Học sinh của văn bản mà giáo viên đã giải mã và tạo nghĩa cho văn xác định trước bản. Truyền thụ kiến thức mình Giáo viên là người đọc có kinh Giáo viên có nghiệm trợ giúp hoạt động đọc 6
5. của học sinh. Đánh giá khả năng ghi nhớ, Năng lực đọc truyện, năng lực Đánh giá hiểu những văn bản học sinh tạo lập văn bản, năng lực tư duy. đã được học III. HIỆU QUẢ KINH TẾ XÃ HỘI DỰ KIẾN ĐẠT ĐƯỢC - Văn bản văn xuôi trong chương trình ngữ văn nói chung, chương trình ngữ văn 10 nói riêng chiếm một số lượng lớn trong chương trình học vì vậy quá trình đọc - hiểu văn bản văn xuôi là hết sức quan trọng nhằm nâng cao chất lượng học tập bộ môn cũng như - Những vấn đề đặt ra trong sáng kiến thể hiện nỗ lực tìm tòi giải pháp mới trong quá trình giảng dạy bộ môn ngữ văn để học trò đạt những kết quả tốt qua trong quá trình đọc hiểu văn bản truyện, từ đó nâng cao kết quả kiểm tra, đánh giá, hình thành cho học sinh sự tự tin, sáng tạo, cảm hứng đối với việc học tập bộ môn ngữ văn trong trường THPT đồng thời tạo dựng niềm tin trong lòng phụ huynh học sinh và xã hội. . - Chúng tôi đã vận dụng sáng kiến này trong quá trình giảng dạy nhiều năm đặc biệt là đối với học sinh khối 10 mới và đã đạt được những hiệu quả nhất định. IV. ĐIỀU KIỆN VÀ KHẢ NĂNG ÁP DỤNG 1. Điều kiện thực hiện. -Tổ nhóm chuyên môn thống nhất xây dựng kế hoạch ôn tập gắn với những văn bản truyện trong chương trình ngữ văn 10. - Giáo viên và học sinh có sự tâm huyết và có chung mục tiêu nâng cao chất lượng học tập, giảng dạy. 2. Khả năng áp dụng: - Đề tài nghiên cứu có thể vận dụng rộng rãi với tất cả học sinh cấp THPT, THCS nhất là HS lớp 10 theo chương trình sách giáo khoa mới với mục 7
6. đích nâng cao hiệu quả học tập môn Ngữ văn nói chung và kết quả kiểm tra đánh giá nói riêng. - Cơ sở vật chất của nhà trường đáp ứng đủ những yêu cầu tối thiểu, kĩ thuật nghe, nhìn cần thiết, phù hợp với việc đổi mới phương pháp dạy học. DANH SÁCH NHỮNG NGƯỜI THAM GIA ÁP DỤNG SÁNG KIẾN LẦN ĐẦU Nội Ngày Nơi công Trình độ dung tháng tác (hoặc STT Họ và tên Chức danh chuyên công năm nơi thường môn việc hỗ sinh trú) trợ Hiệu trưởng Trường Chỉ đạo Trường THPT Thạc sĩ 1 Phạm Thị Giang 1974 THPT Nho thực Nho Quan B Quản lí Quan B hiện Chủ nhiệm đề tài Trường Tổ trưởng tổ Đinh Thị Tuấn Anh Cử nhân Thực 2 1974 THPT Nho Văn - Sử - Phó Văn học hiện Quan B chủ nhiệm đề tài Trường GV Cử nhân Thực 3 Bùi Thị Kim Phượng 1978 THPT Nho tác giả đề tài Văn học hiện Quan B Chúng tôi xin cam đoan mọi thông tin nêu trên là đúng sự thật và hoàn toàn chịu trách nhiệm trước pháp luật về nội dung theo đơn đề nghị. Nho Quan, Ngày 01 tháng 5 năm 2023 XÁC NHẬN CỦA CƠ QUAN, ĐƠN VỊ NHÓM TÁC GIẢ Phạm Thị Giang 8
7. Đinh Thị Tuấn Anh Bùi Việt Hùng Bùi Thị Kim Phượng: PHỤ LỤC SÁNG KIẾN PHỤ LỤC 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC PHÁT HUY NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN TRUYỆN CHO HỌC SINH LỚP 10 1. Khái niệm đọc và đọc hiểu Đọc là một dạng hoạt động ngôn ngữ, là quá trình chuyển từ dạng thức chữ viết sang dạng lời nói có âm thanh và thông hiểu nó (ứng với các hình thức đọc thành tiếng), là quá trình chuyển trực tiếp từ hình thức dạng chữ viết thành các đơn vị nghĩa không có âm thanh (ứng với đọc thầm). M.R. Lơ vôp - Cẩm nang dạy học tiếng Nga. Đọc hiểu là hoạt động cơ bản của con người để lĩnh hội tri thức và bồi dưỡng tâm hồn. Đọc hiểu là đọc kết hợp với sự hình thành năng lực giải thích, phân tích, khái quát, biện luận đúng- sai về logic, nghĩa là kết hợp với năng lực, tư duy và biểu đạt. Đọc – hiểu là năng lực mang tính cá thể, bên cạnh sự tác động của các yếu tố ngoại cảnh thì cơ sở chủ yếu vẫn là sự nỗ lực, ý thức luyện rèn của mỗi người. Tự chiếm lĩnh văn bản với sự hướng dẫn, tổ chức của thầy cô giáo là hoạt động quan trọng và cần thiết, để từ đó học sinh có nền tảng kỹ năng để tự đọc – hiểu các tác phẩm văn chương phong phú của thời đại, bởi nếu không tự đọc mà để 9
8. người khác đọc hộ, giảng giải cho thì sẽ không bao giờ biết tự khám phá và cảm nhận được tác phẩm. Khả năng đọc được chứng minh là nhân tố then chốt cho sự tham gia thành công của mỗi người vào cuộc sống đồng thời là kĩ năng cơ bản cho việc học các môn học khác trong nhà trường. Do vậy, một trong những nhiệm vụ rất quan trọng của giáo viên dạy bộ môn ngữ văn là phải dạy kĩ năng đọc cho người học. 2. Yêu cầu khi đọc hiểu văn bản truyện Khi đọc văn bản văn học, dù với bất cứ mục đích cụ thể nào, người đọc đều thực hiện việc tiếp nhận các giá trị tư tưởng, nghệ thuật; giao lưu tư tưởng, tình cảm với tác giả, với những người đã đọc trước; bày tỏ thái độ đồng cảm hay không đồng cảm với văn bản văn học. Muốn tiếp nhận đúng các giá trị tư tưởng, nghệ thuật của văn bản văn học thì người đọc phải trải qua quá trình đọc – hiểu, từ hiểu ngôn từ, ý nghĩa của hình tượng, đến hiểu tư tưởng, tình cảm của tác giả, hình thành thái độ, sự đánh giá đối với văn bản, biết thưởng thức các giá trị của văn bản. Muốn hình thành kỹ năng đọc – hiểu văn bản văn học, người đọc chẳng những phải thường xuyên đọc nhiều tác phẩm văn học, mà còn phải biết tra cứu, học hỏi, biết tưởng tượng, suy ngẫm, tạo thành thói quen phân tích và thưởng thức văn học. Năng khiếu bẩm sinh tuy là cần thiết và đáng quý, song có học cách đọc hiểu văn bản văn học thì năng khiếu ấy mới phát huy tác dụng đầy đủ. Khi đọc một văn bản, người đọc hiểu ở mức độ trưởng thành là phải thấy được: Thể loại của văn bản, nội dung của văn bản; mối quan hệ ý nghĩa của cấu trúc văn bản do tác giả tổ chức và xây dựng; Thấy được tư tưởng, ý đồ, mục đích của tác giả gửi gắm trong tác phẩm; Đối với văn bản là tác phẩm văn học: cảm nhận được giá trị đặc sắc của các hình tượng, yếu tố nghệ thuật; ý nghĩa của từ ngữ được dùng trong cấu trúc văn bản. 10
9. Như vậy, đọc hiểu là hoạt động đọc và giải mã các tầng ý nghĩa của văn bản thông qua khả năng tiếp nhận của người đọc. Đọc hiểu tác phẩm văn chương là tiếp xúc với văn bản, hiểu được nghĩa hiển ngôn, nghĩa hàm ẩn, các biện pháp nghệ thuật, thông hiểu các thông điệp tư tưởng, tình cảm của người viết và giá trị tự thân của hình tượng nghệ thuật. Đọc hiểu là quá trình thâm nhập vào văn bản với thái độ tích cực, chủ động. 3. Mục tiêu của việc dạy đọc hiểu văn bản truyện theo đặc trưng thể loại: - Nêu được ấn tượng chung về văn bản; nhận biết được các chi tiết tiêu biểu, đề tài, câu chuyện, nhân vật trong tính chỉnh thể tác phẩm. - Nhận biết được chủ đề của văn bản. - Nhận biết được tình cảm, cảm xúc của người viết thể hiện qua ngôn ngữ văn bản. - Tóm tắt được văn bản một cách ngắn gọn. - Nhận biết được một số yếu tố của truyện truyền thuyết, cổ tích, đồng thoại như: cốt truyện, nhân vật, lời người kể chuyện và lời nhân vật. - Nhận biết và phân tích được đặc điểm nhân vật thể hiện qua hình dáng, cử chỉ, hành động, ngôn ngữ, ý nghĩ của nhân vật. - Nhận biết được người kể chuyện ngôi thứ nhất và người kể chuyện ngôi thứ ba. - Nhận biết được điểm giống nhau, khác nhau giữa hai nhân vật trong hai văn bản. - Nêu được bài học về cách nghĩ, cách ứng xử của cá nhân do văn bản đã đọc gợi ra. 4. Những thuận lợi và khó khăn của việc dạy học phát huy năng lực đọc hiểu văn bản truyện cho học sinh lớp 10 4.1. Thuận lợi 11
10. - Về giáo viên, phần lớn giáo viên có năng lực chuyên môn và có trình độ nghiệp vụ sư phạm khá vững vàng, luôn nhiệt tình hăng say tích cực tự học, tự bồi dưỡng để nâng cao trình độ. - Hiện nay, Sở GD&ĐT, Bộ GD&ĐT, cũng như các nhà trường đã rất quan tâm đầu tư đến cơ sở vật chất, trang thiết bị hiện đại phục vụ cho giảng dạy. Điều này tạo điều kiện lớn cho giáo viên và học sinh trong quá trình học tập và giảng dạy. - PHHS cũng rất quan tâm đến việc học tập của con em mình. Sự kết hợp chặt chẽ giữa gia đình - nhà trường giúp việc học của học sinh được đôn đốc chặt chẽ. - Học sinh vào lớp 10 đều đã hoàn thành chương trình THCS. Ở bậc học THCS, các em bước đầu đã được thầy cô hướng dẫn đọc hiểu văn bản trong đó có các văn bản truyện phù hợp với lứa tuổi. Điều này rất thuận lợi khi các em tiếp cận đọc hiểu các văn bản theo chương trình học ngữ văn lớp 10. - Đa số học sinh ngoan ngoãn, có ý thức học tập có trách nhiệm trong việc thực hiện . 4.2. Khó khăn - Khả năng tiếp thu của học sinh không đồng đều. - Một số học sinh chưa chăm chỉ, chưa hứng thú với đọc hiểu các văn bản truyện. Một số học sinh còn chưa tích cực, tự giác, nghiêm túc trong việc thực hiện nhiệm vụ được giao. - Một số gia đình chưa quan tâm đúng mực đến việc học của con em mình, còn phó mặc cho nhà trường. - Học sinh lớp10 lần đầu tiên tiếp cận với chương trình SGK mới. Các em thay đổi môi trường học tập, phương pháp học tập nên còn bỡ ngỡ, đọc chậm, viết chậm. - Một bộ phận học sinh vẫn tồn tại thái độ học tập thụ động, lười suy nghĩ, ngại tiếp nhận cái mới. Những học sinh này quen làm theo những công thức 12
11. khôn mẫu có sẵn, thích được gợi ý và định hướng. Đối với những học sinh này, khi tiếp cận một tác phẩm văn học thường có nhu cầu được giáo viên gợi dẫn, định hướng tìm hiểu, và cho đó là lối đi duy nhất dẫn tới thế giới nghệ thuật của tác phẩm. Chính điều này đã hạn chế khả năng cảm nhận, thấu hiểu, tưởng tượng và tư duy của học sinh, hình thành nên thói quen đọc, học tập và lao động một cách máy móc. Thường những học sinh này không có hứng thú với việc đọc hiểu các văn bản văn học. Thực hiện việc đọc văn bản một cách chiếu lệ, hời hợt. PHỤ LỤC 2 MỘT SỐ NGUYÊN TẮC, KĨ NĂNG, BIỆN PHÁP GIÚP GIÁO VIÊN PHÁT HUY NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU TRUYỆN CHO HỌC SINH LỚP 10 I. MỘT SỐ NGUYÊN TẮC DẠY ĐỌC VĂN BẢN TRUYỆN. 1. Dạy cách kiến tạo ý nghĩa: Giáo viên cung cấp các cơ hội và hướng dẫn học sinh biết đọc dựa trên kiến thức nền của mình. Hay nói cách khác học sinh cần biết kết nối những điều mình đã biết biết những thông tin trong văn bản để hiểu và kiến tạo được ý nghĩa văn bản. Kiến thức nền của người đọc bao gồm tất cả những kinh nghiệp và hiểu biết mà người đó sử dụng khi đọc văn bản. 2. Dạy phương pháp, kĩ thuật đọc: Dạy học chính là quá trình giáo viên giúp học sinh trở thành những người đọc có hiệu quả hay nói cách khác, giúp học sinh có những kĩ thuật đọc và sử dụng có hiệu quả các kĩ thuật đó trong việc đọc văn bản 3. Dạy kĩ năng tương tác: Để thực hiện kĩ năng này, giáo viên cần tạo môi trường và điều kiện thuận lợi để HS có thể trao đổi với giáo viên và các học sinh khác về những gì các em đã đọc. Việc tổ chức hoạt động trao đổi, thảo luận trong quá trình đọc được coi là một phần bắt buộc của tiến trình dạy đọc. 4. Kết hợp dạy đọc với nghe, viết, nói trong quá trình dạy đọc: Hoạt động đọc - viết là những tiến trình song song có mối liên hệ chặt chẽ với nhận thức cơ bản và đó là sự nhận thức mang tính giao tiếp xã hội. Khi viết, người viết phải 13