Báo cáo Sáng kiến Phát triển năng lực tự học và giải quyết vấn đề thông qua sơ đồ tư duy trong dạy học môn Lịch sử cho học sinh Lớp 5

Nội dung tài liệu: Báo cáo Sáng kiến Phát triển năng lực tự học và giải quyết vấn đề thông qua sơ đồ tư duy trong dạy học môn Lịch sử cho học sinh Lớp 5

1. 3 khâm phục tinh thần yêu nước của các bậc tiền bối và có hành vi đúng đắn để xác định nhiệm vụ của bản thân mình đối với quê hương đất nước thân yêu. Như vậy việc dạy học môn Lịch sử trong trường phổ thông nói chung và trường Tiểu học nói riêng vô cùng quan trọng. Đã có nhiều thầy giáo, cô giáo tâm huyết với nghề, thường xuyên đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao tính hấp dẫn của môn học. Tuy nhiên, thực tế các trường Tiểu học, trong việc dạy môn Lịch sử phần lớn giáo viên vẫn chưa đưa ra được những phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh. Hình thức tổ chức dạy học của giáo viên cũng chưa đem lại niềm vui, niềm hứng thú cho các em vào điều kiện cụ thể. Vậy phải có biện pháp gì để khắc phục? Và đưa ra được những phương pháp dạy học như thế nào để phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh? Đó là tất cả những điều mà nhà sư phạm đều quyết tâm đưa ra những tâm huyết của mình. Vì thế tôi chọn biện pháp “Phát triển năng lực tự học và giải quyết vấn đề thông qua sơ đồ tư duy trong dạy học môn Lịch sử cho học sinh lớp 5”. 2. Mục đích nghiên cứu Nhằm giúp học sinh phát triển năng lực tự học, tự giải quyết vấn đề, chủ động tìm hiểu các sự kiện tiêu biểu của Lịch sử dân tộc qua các thời kì với những nét chính về diễn biến; kết quả; ý nghĩa và các nhân vật Lịch sử tiêu biểu ở phân môn Lịch sử lớp 5. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xác định cơ sở lý luận nghiên cứu về kỹ năng tự học, tự giải quyết vấn đề của học sinh trong các tiết học lịch sử lớp 5. - Nghiên cứu thực trạng mức độ năng lực tự học, tự giải quyết vấn đề của học sinh trong học tập môn lịch sử lớp 5. - Đề xuất biện pháp nhằm phát triển năng lực tự học và giải quyết vấn đề thông qua sơ đồ tư duy trong dạy học môn Lịch sử lớp 5.
2. 4 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Biện pháp xoay quanh việc nghiên cứu giảng dạy và học tập bằng sơ đồ tư duy trong một số bài lịch sử lớp 5. Đối tượng mà tôi áp dụng cho biệp pháp này là học sinh lớp 5 của trường. 5. Phương pháp nghiên cứu - Thao giảng, dự giờ, trao đổi rút kinh nghiệm trong dạy học môn Lịch sử 5. - Nghiên cứu các tài liệu về phương pháp dạy học môn Lịch sử 5. - Nghiên cứu sách giáo khoa Lịch sử 5. - Nghiên cứu cách sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học môn lịch sử 5. II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 1.Cơ sở lí luận Trong phương pháp dạy học trước đây thì việc dạy học bằng sơ đồ tư duy đã được áp dụng, như vẽ sơ đồ hay biểu bảng nhưng ở mức độ đơn giản áp dụng không thường xuyên. Còn đối với phương pháp dạy học bằng sơ đồ tư duy hiện nay là một phương pháp được thực hiện với mức độ cao và ưu điểm vượt trội nhằm phát huy tính chủ động sáng tạo của học sinh trong việc tìm tòi, đào sâu hay mở rộng một ý tưởng, bằng việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét và chữ viết với sự tư duy tích cực. Cùng một chủ đề nhưng có thể trình bày dưới dạng sơ đồ tư duy theo một cách riêng, với cách dùng màu sắc, hình ảnh và cụm từ diễn đạt khác nhau. Chính từ đó mà việc lập sơ đồ tư duy luôn phát huy được khả năng củ động, sáng tạo của mỗi giáo viên và học sinh. Trong dạy học Lịch sử, do không trực tiếp quan sát các sự kiện nên phương pháp trực quan góp phần quan trọng trong việc tạo biểu tượng cho học sinh, cụ thể hóa các sự kiện nhằm nâng cao chất lượng dạy học. Nhiều bài dạy lịch sử có rất nhiều thông tin và sự kiện học sinh không thể nhớ hết, nhưng giáo viên hệ thống bằng sơ đồ tư duy thì bài học sẽ trở nên ngắn gọn và dễ hiểu.
3. 5 2. Cơ sở thực tiễn Sơ đồ tư duy là hình thức ghi chép sử dụng màu sắc, hình ảnh để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Sơ đồ tư duy một công cụ tổ chức tư duy nền tảng, có thể miêu tả nó là một kĩ thuật hình họa với sự kết hợp giữa từ ngữ, hình ảnh, đường nét, màu sắc phù hợp với cấu trúc, hoạt động và chức năng của bộ não, giúp con người khai thác tiềm năng vô tận của bộ não. Phương pháp này được dựa trên những cơ sở khoa học khi phân tích các vai trò, chức năng của não trái và não phải trong bộ não của con người. Não trái sẽ có khả năng ghi nhớ những chữ, con số, ký tự, logic, còn não phải là nơi để ghi nhớ hình ảnh, màu sắc, âm thanh. Khi mà có sự kết hợp giữa cả não trái và não phải, con người sẽ ghi nhớ được nhanh hơn, nhớ lâu hơn. Sơ đồ tư duy là công cụ đồ họa nối các hình ảnh có liên hệ với nhau nên có thể vận dụng sơ đồ tư duy vào hỗ trợ dạy học kiến thức mới, củng cố kiến thức sau mỗi tiết học, ôn tập hệ thống hóa kiến thức sau mỗi chương. Vì thế, vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử sẽ giúp học sinh có phương pháp học hợp lý, nhằm phát huy tích cực, chủ động sáng tạo của học sinh một cách triệt để. Việc thể hiện sơ đồ tư duy có thể được vẽ trên giấy bìa, bảng, sử dụng bút chì, màu, phấn, hoặc có thể thiết kế trên Powerpoint hay các phần
4. 6 mềm tin học chuyên dùng để hỗ trợ việc thiết kế sơ đồ tư duy. Với phương pháp này không chỉ phát triển được trí tuệ của học sinh qua khả năng vẽ và viết ngắn gọn, cô đọng nội dung bài học trên sơ đồ tư duy, mà các em học sinh còn hệ thống được kiến thức khi tổng hợp và chọn lọc ý để trình bày trên sơ đồ. Với hình thức trình bày kết hợp hình vẽ, chữ viết và sự vận dụng kiến thức trong sách vở và trong cuộc sống đã khiến cho bài học thêm sinh động và hấp dẫn hơn. Đây là phương pháp hỗ trợ tích cực cho tiết dạy, ôn tập kiến thức cho học sinh một cách khoa học. Qua đó học sinh ghi nhớ sâu sắc kiến thức, tránh được kiểu học vẹt, học thuộc lòng một cách máy móc”. 3. Các biện pháp Qua tìm hiểu thực tế và sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học nói chung và môn lịch sử nói riêng, bản thân tôi đã thực hiện các giải pháp để sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học môn lịch sử lớp 5 như sau: 3.1. Bản thân tự nghiên cứu về sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học + Bản thân tự học hỏi, nghiên cứu cách sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học. + Luyện tập sử dụng phần mềm thiết kế sơ đồ tư duy. + Tự luyện vẽ sơ đồ tư duy bằng phương pháp thủ công (trên giấy, bảng), bằng phần mềm. 3.2. Lập kế hoạch hướng dẫn học sinh các bước vẽ sơ đồ tư duy Bước thứ nhất: Chuẩn bị + Giấy trắng, tối thiểu 5 chiếc bút màu nước khác nhau (để sơ đồ có thể đạt hiệu quả cao nhất). + Ý tưởng cho vấn đề cần ghi nhớ. Bước thứ hai: Xác định, vẽ chủ đề trung tâm Chủ đề trung tâm là trọng tâm của vấn đề. Lựa chọn một hình ảnh hay bức tranh liên quan tới vấn đề, kiến thức lịch sử đang muốn nhắc đến để thể hiện cho vị trí trung tâm ở chính giữa trang giấy trắng nằm ngang sẽ có được
5. 7 không gian rộng lớn hơn để từ đó triển khai các ý. Học sinh có thể phát huy khả năng hội họa của mình cho hình ảnh này. Bởi hình ảnh có giá trị hơn cả nghìn chữ viết và lời nói, giúp học sinh liên tưởng dễ dàng tới vấn đề mà mình định nhắc đến trong sơ đồ này Chọn màu sắc minh hoạ giúp hình ảnh sống động và dễ dàng in sâu trong trí nhớ hơn. (Trong sơ đồ tư duy nói chung và sơ đồ tư duy của lịch sử nói riêng cần phải có màu sắc để kích thích não, mang lại sức sống và năng lượng vô tận cho sự sáng tạo, tạo cảm hứng vui thích khi học tập). Phát huy phong cách cá nhân riêng của học sinh. Bước thứ ba: Xác định, vẽ các nhánh chính Các nhánh chính là các ý chính của vấn đề, thiết lập kiến thức ở các nhánh của sơ đồ. Những nhánh chính cần phải được kết nối, bắt đầu từ nội dung, bức ảnh trung tâm. Những đường nối từ trung tâm dày, đậm hơn, có hệ thống và bắt đầu nhỏ dần khi toả ra xa. Tiêu đề phụ nên được viết bằng chữ in hoa và nằm trên các nhánh dày để làm nổi bật hơn. Lưu ý là nên vẽ thứ tự các ý cần ghi nhớ theo chiều kim đồng hồ, mỗi nhánh là một màu riêng biệt. Trên các nhánh chính này là các từ khóa ngắn gọn và mang tính chất gợi ý. Nên vẽ thêm hình ảnh gì đó mang tính chất minh họa. Bước thứ tư: Vẽ các nhánh thứ cấp Sau khi vẽ xong các nhánh chính, tiếp tục vẽ các nhánh thứ cấp. Đó là các nhánh được vẽ ra từ nhánh chính và nhỏ hơn nhánh chính (thiết lập kiến thức ở các nhánh của sơ đồ sau đó tiến hành nối các nhánh phụ cấp 2 vào nhánh cấp 1, nhánh cấp 3 vào nhánh cấp 2... Điều này sẽ khiến học lịch sử bằng sơ đồ tư duy dễ nhớ hơn). Ưu tiên vẽ đường cong hơn đường thẳng để vẽ được nhiều nhánh và sơ đồ tư duy nhìn rõ ràng, mềm mại, dễ đọc, dễ nhớ hơn. Tất cả các ý triển khai cho một nhánh nên tỏa ra từ cùng một điểm, cùng
6. 8 một màu. Có thể sử dụng linh hoạt các hình vẽ, màu sắc theo cách hiểu của bản thân. 3.3. Thực hành dạy - học bằng sơ đồ tư duy + Giáo viên xây dựng kế hoạch bài giảng chu đáo, thiết kế chi tiết, phù hợp với yêu cầu kiến thức cần đạt và đối tượng học sinh của lớp + Thực hiện các hoạt động dạy trên lớp: Bước 1: Giáo viên hướng dẫn học sinh lập sơ đồ tư duy theo nhóm hoặc cá nhân. Học sinh thực hành vẽ sơ đồ tư duy theo nhóm trong những tiết mới làm quen cách học bằng sơ đồ tư duy Bước 2: Cá nhân học sinh hoặc đại diện nhóm lên báo cáo về sơ đồ tư duy mà mình thực hiện. Bước 3: Giáo viên hướng dẫn học sinh thảo luận, bổ sung, hoàn thiện sơ đồ tư duy, từ đó dẫn đến kiến thức bài học. Bước 4: Giáo viên củng cố kiến thức bằng sơ đồ tư duy đã chuẩn bị sẵn hoặc bằng chính sơ đồ tư duy của học sinh đã hoàn thiện.
7. 9 Ví dụ Khi dạy bài “Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời” theo sơ đồ tư duy tôi tiến hành như sau: - Hoạt động khởi động: Tôi sẽ chiếu sơ đồ tư duy của bài học trước nhưng còn thiếu nội dung các nhánh và gọi học sinh trả lời, nhằm củng cố lại kiến thức cũ cũng như dẫn dắt vào nội dung bài học mới: Giáo viên đưa ra chủ đề trung tâm yêu cầu học sinh nêu tiếp nội dung còn thiếu Học sinh xung phong lên bảng nêu các nội dung còn thiếu của sơ đồ
8. 10 Học sinh xung phong lên bảng thuyết trình nội dung bài thông qua sơ đồ tư duy - Khi dạy bài mới: Hướng dẫn học sinh chọn từ khoá sơ đồ tư duy là “Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời” Giáo viên hướng dẫn và vẽ mẫu
9. 11 Học sinh tự vẽ nhanh vào giấy của mình Bước tiếp theo là hướng dẫn vẽ các nhánh cấp 1 tức là các nội dung chính của bài hay nội dung từng phần cần tìm hiểu. Như vậy nhánh cấp 1 của sơ đồ tư duy này là: Hoàn cảnh, hội nghị, ý nghĩa. Học sinh xung phong lên bảng nêu các nhánh chính của sơ đồ
10. 12 Bước tiếp theo, hướng dẫn học sinh vẽ các nhánh cấp 2, cấp 3 qua hệ thống câu hỏi gợi ý. Giáo viên đưa ra câu hỏi dẫn dắt học sinh tìm hiểu nội dung bài
11. 13 Học sinh tự vẽ các nhánh cấp 2, cấp 3 của sơ đồ tư duy